το νήμα ως σύμβολο και το δίκτυο της ύφανσης. Από την διάλεξη με θέμα: το δίκτυο στην τέχνη και στην καθημερινότητα. AKTO 2015

Το δίκτυο στην τέχνη & στην καθημερινότητα.

το νήμα ως σύμβολο και το δίκτυο της ύφανσης

Στην δουλειά μου κυρίως χρησιμοποιώ αντικείμενα – υλικά που αποτελούν μνήμες προσωπικές και που είναι ποτισμένα το καθένα ξεχωριστά με τη δική του ιστορία και με την δική του ανάμνηση. Τα μεταπλάθω δίνοντας τους μια νέα υπόσταση. Το νήμα αποτελεί βασικό εργαλείο στην δουλεία μου και το ενδιαφέρον μου  έγκειται στην κοινωνική επιφόρτιση του, στον δυνατό και πολλαπλό  συμβολισμό του και στην εύκολη μετάπλαση του. Με ενδιαφέρει η έννοια του δεσίματος της ραφής και του κεντήματος.  Η ύφανση αποτελεί από τις πρώτες συνειδητές κινήσεις του ανθρώπου για την δημιουργία ενός δικτύου και την μεταμόρφωση της γραμμής σε πλέγμα.

 O άνθρωπος από τους αρχαίους χρόνους είχε την ανάγκη να συνδέσει τον κόσμο που τον περικλείει και τις ενεργειακές δυνάμεις του σύμπαντος με την διαδικασία της ύφανσης. Η υφαντική είναι η  διαδικασία δια­πλοκής  νημάτων με τέτοιο τρόπο ώστε να  αποτελέσουν το ύφασμα.  Αυτός ο τρόπος είχε έντονα θρησκευτικό, φιλοσοφικό και τελετουργικό χαρακτήρα.  Ένα δίκτυο νημάτων εκτός από τον χρηστικό του ρόλο είχε και πολύ έντονο συμβολικό . Νήματα σύρματα κλωστές δημιουργούσαν ένα δίχτυ, ένα σύμπλεγμα με πολλαπλές διασταυρώσεις, πορείες, συναντήσεις και σημεία διασύνδεσης. Ένα Σύστημα πλέγματος που μέσα από αυτό ο άνθρωπος ταύτισε ολόκληρη την ύπαρξη του. Ο συμβολισμός αυτών των διαφορετικών αλλά και τόσο συγγενών ινών είναι εξαιρετικά έντονος. Η Κλωστή υπήρξε από τα αρχαιότερα σύμβολα όπως και τα μαλλιά. Συμβολίζει την βασική σύνδεση σε οποιοδήποτε επίπεδο πνευματικό βιολογικό και κοινωνικό. Το δίχτυ είναι η υπερθετική μορφή πλεξίματος κ σύνδεσης γι αυτό είναι στενά συνδεδεμένο με την έννοια της περιτύλιξης κ της καταβρόχθισης. Το καλάθι συμβολίζει το μητρικό σώμα.  Ενώ το σχοινί αποτελεί  αρχαίο σύμβολο ανάβασης.  Το νήμα – η κλωστή συμβόλιζε ανέκαθεν την τύχη  της ανθρώπινης ζωής. Το νήμα συνδέθηκε τόσο με την γέννηση, την ζωή όσο και με τον θάνατο. Είναι το σύμβολο που συγγενεύει με το σχοινί αλλά σε μια πιο σύνθετη μορφή του. Η ύφανση στην αρχαιότητα απεικόνιζε την ύφη του σύμπαντος. Ίχνη ενός ομοειδούς συμβολισμού βρίσκονται στον γνωστό μύθο των Μοιρών. Η ηλακάτη και το αδράχτι όπου το νήμα τυλίγεται και ξετυλίγεται αποτελούσαν σήματα της ειμαρμένης τα όποια έβγαιναν από τα τα χέρια των μοιρών, οι οποίες ύφαιναν τραγουδώντας. Αυτή η φοβερή τριάδα θεωρούνταν καταστροφική. Στα ομηρικά έπη, οι Μοίρες κλώθουν την ανθρώπινη ζωή, που κόβεται, όταν το αδράχτι σταματήσει την περιστροφή του (Ιλιάδα Υ, 128, Ω, 209). Τα ονόματα των Μοιρών, Κλωθώ, Άτροπος και Λάχεσις ορίζουν τα βασικά στάδια του γνεσίματος. Έμβλημα των μοιρών υπήρξε η ρόκα που γνέθουν με αυτήν την πλοκή της ζωής συμβολίζοντας τον χρόνο την αρχή και την διατήρηση της δημιουργίας. Η μεγαλύτερη έγνεθε το νήμα του παρελθόντος. Η μεσαία το νήμα του παρόντος, ενώ η μικρότερη έκοβε με το ψαλίδι το νήμα του μέλλοντος. Η μητέρα τους κατά τον Ησίοδο ήταν η Νύχτα και κατά τον Πλάτωνα η Ανάγκη. Η νύχτα διέσχιζε τον ουρανό ντυμένη με ένα σκοτεινό πέπλο κ συνοδευόταν από τις ερινύες κ τις μοίρες.   Από τότε μέχρι τις μέρες μας σε ορισμένες γυναικείες μυήσεις η τελετουργική ύφανση εξομοιωνόταν με τον εγκλεισμό της νύχτας και του χειμώνα.

 Ο Πλάτωνας ξεκινάει την αστρονομική περιγραφή του Σύμπαντος, τη μεγάλη θέαση και την σχετίζει φιλοσοφικά και μυθολογικά με την ύφανση. Οι ψυχές κρεμόταν από  το αδράχτι, τον άξονα περιστροφής των ουρανίων σωμάτων. Αυτός ο άξονας στηριζόταν από το γόνατο  της Ανάγκης δηλαδή της απόλυτης αρχής, της πρωταρχικής αιτίας της συμπαντικής τάξεως. Αυτός ο φωτεινός άξονας του κόσμου,  «δίνει κίνηση σε όλες τις ουράνιες περιστροφές», είναι στην πραγματικότητα η «άτρακτος της Ανάγκης», ένας διαμαντένιος άξονας, που περιβάλλεται από ένα αριθμό ομόκεντρων κύκλων, διαφορετικών διαστάσεων και χρωμάτων, που αντιστοιχούν στις αέναες κινήσεις των ουρανίων σωμάτων και στην τύχη των ψυχών. Αυτόν τον άξονα κατά τον μύθο η μοίρα Κλωθώ τον κάνει να γυρίζει με το δεξί της χέρι, δηλαδή από δεξιά προς τ’ αριστερά. Η Άτροπος τον γυρίζει από τα αριστερά προς τα δεξιά, ενώ η Λάχεση βοηθά και στα δύο είδη των περιστροφών. Όλο αυτό το συμπαντικό δίκτυο περιστροφής συνοδευόταν από μια μουσική δια στόματος των Σειρήνων. Ήχος και κίνηση δημιουργούσαν την παλμική κίνηση των ουράνιων σωμάτων.

 Μια αντίστοιχη ερμηνεία βρίσκουμε στην ύφανση με την χρήση του αργαλειού. Ο αργαλειός ως οικιακό εργαλείο είναι αρχαιότατο και αναφέρεται από τον Όμηρο ως ιστός. Η Πηνελόπη ύφαινε τη μέρα και ξεΰφαινε τη νύχτα για να ξεγελά με τον τρόπο αυτόν τους "μνηστήρες".   Το στημόνι σχηματίζεται από  νήματα που αρχικά τεντώνονται πάνω στον αργαλειό, και παριστάνει τα αμετάβλητα ακίνητα και πρωταρχικά στοιχεία που συνδέουν  τους κόσμους και τις καταστάσεις, ενώ τα νήματα του υφαδιού, που περνιούνται με τα χέρια η με τη σαΐτα ανάμεσα από τα νήματα του στημονιού, παριστάνουν τα μεταβαλλόμενα και περιστασιακά στοιχεία, που αναπτύσσουν την υποθετική μοίρα του καθενός. Η οριζόντια διεύθυνση μπορεί να θεωρηθεί ως απεικόνιση της ανθρώπινης κατάστασης και η κατακόρυφη διεύθυνση ως απεικόνιση αυτού που υπερβαίνει τη συγκεκριμένη κατάσταση. Κάθε πόντος υφάσματος αποτελεί το σημείο διασταύρωσης νημάτων καθέτων μεταξύ τους, είναι και το κέντρο μίας τέτοιας ανάπτυξης.  Για τους Ταοιστές η οριζόντια μέσα έξω κίνηση της σαΐτας αντιπροσώπευε την εναλλαγή της ζωής και του θανάτου, την εισπνοή και την εκπνοή. Δηλαδή τον ζωτικό ρυθμό της ανάσας.  Ο Ρενέ Γκενόν ερμηνεύει την πλέξη και το στημόνι σαν ισοδύναμα της κάθετης και οριζόντιας γραμμής του κοσμικού σταυρού. Η κάθετη εκφράζει τα διάφορα επίπεδα ύπαρξης και η οριζόντια το βαθμό εξέλιξης αυτών των επιπέδων. Επίσης υπαινίσσεται την ταύτιση των δύο στοιχείων με την αρσενική και την θηλυκή αρχή.

 Επίσης η ύφανση του πέπλου υπήρξε τελετουργική πράξη που συμβόλιζε στην ουσία την ενότητα της πόλης-κράτους και της θυσίας. Ο περίτεχνος πέπλος από τη Σιδώνα, που Εκάβη επέλεξε ως προσφορά στη θεά Αθηνά και παρέδωσε στην πρωθιέρεια Θεανώ, για να τον μεταφέρει στο ναό της θεάς στην Τροία, αποτελεί την παλαιότερη γραπτή μαρτυρία ανάθεσης ενδύµατος σε θεότητα κατά τους ιστορικούς χρόνους. Κατά τον Πορφύριο ο ουρανός ονομαζόταν και πέπλο γιατί κατά κάποιον τρόπο αποτελούσε το ένδυμα των θεών.

 Σε κάθε περίπτωση , η διεκπεραίωση της υφαντικής τελετουργίας από γυναίκες σχετίζεται άμεσα µε το κοινωνικό δεδομένο του διαχωρισµού των εργασιών ανάµεσα στα δύο φύλα, αφού η ύφανση συνιστούσε παραδοσιακά µια κατεξοχήν γυναικεία απασχόληση. Ο χρόνος µάλιστα της τελετουργικής ύφανσης, επέβαλε τον αλληλοαποκλεισµό ύφανσης και γεωργικών εργασιών. Οι οποίες γινόντουσαν αποκλειστικά από άντρες κατά την διάρκεια της ημέρας.

 Ο εγκλεισμός της ύφανσης κατά την διάρκεια της νύχτας αλλά και ο τρόπος που συμμετέχει το σώμα αλλά και ο τρόπος κατασκευής του πλέγματος μέσα από την ύφανση φανερώνει και εκδηλώνει  τον ρυθμικό χορό κινήσεων του δημιουργού του. Με αυτήν την τελετουργική επανάληψη,  η σωματική κίνηση μετασχηματίζεται σε ρυθμό. Ένας ρυθμός που επιτελείτε καθημερινά και συνοδεύει τον τρόπο ζωής.

Αυτόν τον ρυθμό τον με την έντονη χροιά του ιερού τον βιώνει και ο καλλιτέχνης όσο οικοδομεί το έργο του, σώμα με σώμα ως ύλη και ως αίσθηση. Ως μετάπλαση ενός εικαστικού δικτύου οπού τα όρια τα βάζει ο ίδιος ο καλλιτέχνης.  

Μαργαρίτα Πέτροβα

εικαστικός

 Μαργαρίτα Πέτροβα , Αιμιλία Παπαφιλίππου